Doodgewone mannen, een andere kijk naar dit boek
‘Doodgewone mannen’ veranderde de kijk op de daders van de Shoah. ‘Doodgewone mannen: De rol van een Duits Politiebattaljon in de Endlösung’ zoals de volledige titel luidt is eigenlijk een studieboek. Toch raad ik iedere volwassene aan om dit boek te lezen. Tenminste, als die volwassene iets wil weten over hoe huisvaders, aardige jongemannen en oudere gezapige agenten mee konden doen aan een genocide.
Doodgewone mannen – een vergeten hoofdstuk uit de jodenvervolging
In de Tweede Wereldoorlog vond, zoals bekend, de Shoah plaats. We weten dankzij films als Schindler’s List dat niet alle Joden werden vergast of een verschrikkelijke dood stierven in concentratiekampen, maar dat zij soms ook werden doodgeschoten. Wat tot ‘Doodgewone mannen’ van Browning veel minder bekend was is dat dat in Oost-Europa ook gebeurde in de stettls of dorpen waar Joden woonden. Het is lang een vergeten hoofdstuk uit de jodenvervolging gebleken.
Een veranderde kijk op Befehl ist Befehl
Toen dit boek zo’n twintig jaar geleden werd uitgebracht als Ordinary Men veranderde dat de kijk op de uitspraak Befehl ist Befehl wanneer de Shoah ter sprake kwam. Het algemene beeld was dat bij SS, het elitekorps van het leger van het Derde Rijk, er fanatieke antisemieten tussen zaten. Lieden die het begaan van wreedheden niet schuwden en daar in sommige gevallen ook na 1945 geen spijt van hadden. De rol van gewone soldaten en politieagenten bij de Shoah bleef vaak onderbelicht. Wat zij deden werd gezien als iets dat ze moesten doen. Op straffe van de kogel. Iets dat overigens nooit is gebeurd, aldus Browning.
Christopher Browning heeft met ‘Doodgewone mannen’ laten zien dat dat niet hele hele verhaal was. In zijn ‘Ordinary men‘, in het Nederlands vertaald als ‘Doodgewone mannen’ is het gerechtelijk onderzoek de basis. 25 Jaar na de Tweede Wereldoorlog werden de mannen die verantwoordelijk werden gehouden voor de moordpartijen in Oost-Europa op de Joden nog eens verhoord. De neerslagen van deze verhoren, maar ook brieven, foto’s, rapporten en andere ooggetuigenverslagen heeft Browning gebruikt voor dit boek.
Afwegingen en nuances
Iedere keer maakt Browning in ‘Doodgewone mannen’ de afweging of een getuigenis betrouwbaar was. Hij legt uit dat een verhoor over gebeurtenissen van 20-25 jaar geleden lang niet altijd betrouwbaar is. Er zijn liegende verdachten en maar weinig overlevers van die moordpartijen. Deze overlevers, joden meestal, waren op het moment van de moorden meer bezig met overleven dan met het onthouden van namen, gezichten en uniformen van de daders. De daders op hun beurt probeerden hun daden te bagetalliseren, de schuld af te schuiven op hun helpers uit de Poolse bevolking. Gek genoeg hadden zij geen herinnering aan hun eigen daden, maar des te meer aan dat van hun helpers. Sommige oud-politiemannen gebruiken in hun verhoren de typische stereotyperingen die Nazi’s gebruikten voor Joden.
De chronologie van ‘Doodgewone mannen’
In chronologische volgorde behandelt Browning de massamoord op joden in Poolse dorpen. Er werd begonnen in Józefów. De joodse mannen werden uitgekozen om te werken, de anderen werden doodgeschoten. Dat is wellicht bekend. Onbekender is dat bij de eerste opdracht tot een moordpartij in Józefów, de mannen van de Ordnungspolizei (Grüne Polizei) uit het gelid mochten trappen en niet meedoen. Zonder repercussies. Ze hadden een keuze! Slechts twaalf van de 500 mannen stapten terug. Weliswaar kregen de politiemannen weinig tot geen tijd of waarschuwing vooraf om hun keuze te maken, maar deze cijfers zijn ontstellend.
Er vonden huiszoekingen plaats. Joden werden bijeengedreven en buiten het zicht van hun niet-joodse buren in de bossen massaal doodgeschoten. Vaak nadat zij zelf hun eigen graf hadden moeten graven. Lang is verondersteld door degenen die wél wisten van deze moordpartijen dat dit gebeurde door SS’ers. Deze manier van moorden werd uiteindelijk toch als te belastend gezien voor de moordenaars. Men besloot tot het bouwen van vernietigingskampen zoals Auschwitz, Treblinka en – niet te vergeten – Sobibor. Dit is in het kort het verhaal van het doodschieten.
Echter, de leiding wist maar al te goed wat de bedoeling was. Zij vertelde de politiemannen wat hen te wachten stond. Gaf hen ook de gelegenheid om zich terug te trekken. Ze hadden, formeel althans, echt een keuze. Al was het moment tussen het maken van de keuze en overgaan tot moorden klein. Wat er ging gebeuren was in een aantal gevallen vermoedelijk nog niet doorgedrongen. Browning merkt later op dat deze politiemannen eigenlijk al een beetje uitgerangeerd waren. Ook tijdens de verhoren van 25 jaar later bleken velen van hen niet in staat tot zelfreflectie.
Het sleutelmoment in ‘Doodgewone mannen’: de keuze
Desalniettemin kregen ze later nog eens een moment om te kiezen. De keuze dus om niet deel te nemen aan de moorden. Ze konden zich voegen bij de bewaking. De anderen moesten wel meedoen. Wel konden ze ontheffing aanvragen als het hen teveel werd. Naderhand was erveel drank en een onuitgesproken afspraak het nooit over het bloedbad bij Józefów te hebben. Degenen die doorgingen ontwikkelden een soort pantser waardoor ze ‘efficiënte en geharde beulen’ werden. Vaak wel met een fles drank op zak, want anders was dit bestaan niet vol te houden. Sommigen stonden zo dronken als een tor op hun slachtoffers te schieten.
Van Józefów gingen doodgewone mannen verder met hun tocht van moord en verdriet naar andere plaatsen in Polen. Iedere keer volgens een min of meer vaste procedure. Razzia’s, verzamelen naar het dorpsplein, naar een afgelegen plek brengen, kuil laten graven, ontnemen van kostbare spullen en doodschieten. Mannen, vrouwen, kinderen. Zieken, bejaarden, baby’s en zwakkeren waren al eerder doodgeschoten. Van juli 1942 tot en met november 1943 zijn op deze manier in Polen zo’n 38000 mensen doodgeschoten dor het politiebataljon. Zo’n 45200 sterke, jonge mensen zijn door dit politiebaljon naar vernietigingskamp Treblinka overgebracht tussen augustus 1942 en mei 1943.
Het bredere perspectief
‘Doodgewone mannen’ is gruwelijk om te lezen. Meerdere malen heb ik het echt even moeten neerleggen. Dat gezegd hebbende, biedt dit boek wel goede achtergrondinformatie over de Ordnungspolizei en hun rol. De ‘gewone’ politiemannen worden niet bij naam opgevoerd. De leidinggevenden daarentegen wel. Het wordt voor mijn gevoel een beetje spannend als de historicus Browning een psychologische verklaring probeert te geven voor het lage aantal weigeraars. Al begrijp ik hem wel. Je probeert te begrijpen waarom mensen overgaan tot het vermoorden van andere mensen. En zeker op zo’n grote schaal.
Browning schrijft dat 25% van de politie-reservisten, wat de politiemannen, officieel waren lid was van de partij. Van de NSDAP dus. Hij zegt daarbij dat dat een hoog aantal was voor de arbeidersklasse. Daarmee suggereert hij dat de mannen niet helemaal willekeurig waren uitgekozen voor dit bataljon. Door de psychologische experimenten van Stanley Milgram te gebruiken probeert hij een verklaring te vinden, maar zijn eigen morele oordeel kan hij toch niet helemaal buiten zijn boek houden.
Uitstekende vertaling
In zijn taalgebruik klinkt af en toe het fabrieksmatige van van de Shoah door. Hij gebruikt het woord ‘bevoorrading’ wanneer het gaat om Poolse joden gedwongen te laten wonen in getto’s. Of liever gezegd, de vertaler Bies van Ede gebruikt dat. Het is niet alleen een interessante keuze, maar ook eentje die wat mij betreft laat zien dat de vertaler een goede achtergrondkennis over dit onderwerp heeft.
Het interessante is dat Browning van de gebeurtenissen in Polen en de achtergronden van de politiemannen langzaam uitzoomt en het brede perspectief laat zien. Niet alleen door te wijzen op de eerder genoemde psychologische experimenten. Ook schrijft hij over rassenoorlog, over oorlog en over vijandbeelden. Hij doet dat op genuanceerde wijze.
Al met al is ‘Doodgewone mannen’ een studieboek dat de kijk op de daders in de Shoah heeft veranderd. Het waren niet alleen medogenloze SS’ers, antisemitische baantjesjagers of ambitieuze bureaucraten. Nee, het waren ook politiemannen die gewend waren het gezag te volgen. Zonder na te denken gewoon doen wat je wordt gevraagd. Zelfs als je een keuze hebt tóch kiezen voor het gezag. Al is dat gezag nog zo verdorven.
Specificaties Doodgewone mannen – De rol van een Duits politiebaljon in de Endlösung in Polen
Schrijver: Christopher R. Browning | Vertaler: Bies van Ede | Uitgeverij Omniboek | Jaar van uitgave van deze druk: 2020 (eerste uitgave in het Engels: 1992) | 9789401917223 | Kijk hier voor meer informatie of ga naar je lokale boekhandel
Welk woord of thema spreekt jou aan in een boek? Klik op een woord en ga naar boeken toe in dit thema!
avontuur basisschool boekenserie culturen dieren diversiteit emoties familie fantasie fantasy filosofie geheimen geschiedenis gevoelens graphic novel grappig het leven humor jezelf zijn klassieker kunst liefde maatschappij magie mentale gezondheid mindful moord mysterie natuur oorlog opgroeien politie prentenboek roman school seizoenen spannend sprookjes sterke vrouw thriller verhalenbundel vriendschap weetjesboek wereld zoekboek
- Kinderboekenweek 2021 worden wat je wil, een overzicht - 13/09/2021
- Het Mirakel, een roman over oerkracht - 31/08/2021
- Nachtmissies, een boek voor de schoolbibliotheek - 10/08/2021